گردش ماه بار دیگر ما را در آستانه حلول ماه مبارک رمضان قرارداد. با ورود به ماه رمضان عبادت خاص این ماه نیز در اذهان تداعی می شود. از اینرو ماه رمضان را ماه روزه نیز گفته اند. همچنین چون بنا به روایات مصداق صبر در قرآن روزه دانسته شده است ، آن را ماه صبر نیز گفته اند. ماه خدا و ماه میهمانی الهی از دیگر اسامی است که به اعتبارهای مختلف به این ما عزیز داده شده است .بهترین و پرفیض ترین عبادت در بهترین ایام و لیالی اوقات ، موجبات رشد و تعالی انسانها و دستیابی به قرب الهی را آسانتر می سازد و از مصادیق نور علی نور محسوب می شود.

این پژوهش بر آن است تا به بررسی جایگاه، روزه در اسلام بپردازد. از این رو با بررسی قرآن و احادیث سعی شده تا برداشت مفیدی از روزه ارائه گردد، بر خلاف سایر تحقیقات مشابه از بیان احکام و فضایل روزه، که معروف همگان است تا حد امکان خودداری گردیده و به بیان ماهیت اصلی روزه پرداخته شده.

روزه، عملی عبادی است که خداوند آنرا به همه ادیان ابراهیمی قبل از اسلام و بعد از اسلام نیز نازل نمود. ازاین رو با پرداختن به ماهیت و شرایط عمیق روزه می‌توان به هدف خداوند از روزه و جایگاه آن و سپس وظیفه اصلی روزه دارای پی برد.

رمضان چیست ؟ 

رمضان از ماده «رمض » و اصل آن به معنای شدت تابش آفتا بر خاک است . علت این تسمیه آنست که عرب ماهها را با زمانی که در آن واقع شوند نامگذاری کرده است . رمضان در زمان شدت گرما بود و جمع آن را رمضانات گفته‌اند و گفته شده رمضان از نامهای خداوند است . از مجاهد نقل شده که نگو رمضان بلکه بگو ماه رمضان ، زیرا تو نمی‌دانی رمضان چیست؟ نظیر این سخن با اندکی تفاوت در المیزان نیز آمده است .

در مختار الصحاح ضمن قبول وجه تسمیه رمضان طبق قول مجمع البیان ، گفته است نماز ظهر ، نماز رمض خوانده می شود زیرا باید آن را در اوج شدت آفتاب خواند. همانجا علاوه بر آنکه جمع رمضان را رمضانات نوشته ، تصریح می کند که ارمضا نیز جمع کلمه رمضان است و هم در آن کتاب رمض به معنای احتراق نیز می باشد، که در این صورت ماه رمضان را از آن جهت رمضان می گویند که با سوختن گناهان مومنان ، آنها پاک شده و زوائد روحی و روانی افراد صالح تصفیه می شود.

میبدی در تفسیر خود وجه تسمیه رمضان را اینگونه می گوید:

اشتیاق "رمضان" از "رمضا" است یا از "رمض" . اگر از رمضا است ، آن سنگ گرم باشد که هر چه در آن نهند بسوزد و اگر از رمض است باران باشد که به هرچه برسد آن را بشوید. مصطفی صلی الله علیه و آله را پرسیدند که رمضان چه باشد؟ گفت: ارمض الله فیه دنوب المؤمنین و غفرهالهم. خدواند گناهان مؤمنان را شسته و یامی سوزاند و آنها را می آمرزد.

ماه رمضان به خاطر نزول قرآن در آن ماه ، برتر شده است . خدواند متعال در آیه 185 سوره بقره می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصه ...» ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن برای هدایت بشر و راهنمایی و تشخیص حق از باطل نازل شده است . پس هر کس ماه رمضان را دریابد باید تمام آن ماه را روزه بدارد...

نه تنها قرآن در ماه رمضان فرو فرستاده شده است ، بلکه کتب دیگر آسمانی نیز در این ماه نازل شده اند . امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید :« نزلت التوراه فی ست مضین من شهر رمضان ...» شش ، دوازده وهیجده روز از ماه رمضان گذشته بود که به ترتیب تورات ، انجیل و زبور نازل شد و قرآن در شب قدر فرو فرستاده شد. علاوه بر آن مصحف ابراهیم و نوح و ... در این ماه نازل شده است .پس می توان گفت که ماه رمضان ، ماه نزول کتب آسمانی است که خود رحمتی است از طرف خداوند برای بندگان که با ماه رحمت خدا سازگاری نیز دارد.

طبق تصریح بیشتر دانشمندان اهل سنت ، بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در این ماه انجام پذیرفته است . بر این اساس ماه رمضان می تواند به ماه بعثت نیز نام یابد. بر اساس نظر این گروه از دانشمندان ، بعثت پیامبر در یکی از روزهای 17 و 18 و 24 صورت پذیرفت ، اینان از یک سو چون بعثت را مقارن با نزول قرآن دانسته و از سوی دیگر و به تصریح خود قرآن ، قرآن در ماه رمضان نازل شده است و نیز با استناد به برخی روایات ، این رای را پذیرفته اند که مستندات آنها و دلایل مخالفان این نظریه و نظریات دیگر به ویژه در درسنامه علوم قرآنی آمده که خوانندگان به این بحثهای نسبتا مفصل مراجعه کنند.

انس بن مالک می گوید:از رسول خدا شنیدم که فرمود : این ماه رمضانست که آمده ، در آن درهای بهشت باز و درهای آتش بسته و شیاطین در غل و زنجیر می باشند.

در ماه رمضان شب قدر قرار دارد و به این وسیله یعنی به وسیله شب قدر نیز ماه رمضان از دیگر ماههای سال متمایز می شود . همان شب قدری که از هزار ماه بهتر است و زمین از حضور ملائکه و روح بر می شود . در شرافت شب قدر همین بس که اولیای الهی به خاطر درک آن ، تمام شبهای سال و یا حداقل تمام شبهای ماه رمضان را تا صبح به عبادت و تضرع می پرداختند تا آن را درک نمایند . شب قدر قبل از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز وجود داشته و استمرار آن تا آخر الزمان مورد قبول اکثر قریب به اتفاق دانشمندان است و روایات نیز آن را تاکید می کند و چون شب قدر به تصریح قرآن و استظهاری که از آیات سوره قدر و آیه 185 سوره بقره می شود ، در ماه رمضان قرار دارد، پس رمضان از ابتدا تاکنون دارای این شرافت بوده است .

غفران الهی در ماه رمضان بیش از ماههای دیگر شامل حال بندگان می شود . به طوری که رسول گرامی اسلام «ص » ضمن روایتی می فرماید :«...در روز اول ماه رمضان دستهای شیاطین در غل و زنجیر است و در هر شب هفتاد هزار نفر آمرزیده می شوند . وقتی شب قدر شد خدا به اندازه ای که در ماه رجب و شعبان و رمضان تا آن زمان آمرزیده است . می آمرزد و بین مومن و برادرش دشمنی باقی نمی ماند ...»

در کشف الاسرار و عده الابرار خطبه ای نسبتا مفصل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که آن حضرت آن را در آخر ماه شعبان ایراد فرموده است . به دلیل مفصل بودن آن ، ترجمه چند جمله را می آوریم:«ای مردم ...ماه رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت ، میانه اش مغفرت و انتهایش رهایی از آتش است ... و آن ماه صبر است و ثواب صبر، بهشت است و آن ماه تصفیه است و ماهی است که در آن روزی مومن زیاد می شود ...»

رسول گرامی اسلام (ص ) در آخرین جمعه ماه شعبان خطبه ای خواند که بهترین گویایی را در عظمن رمضان دارا می باشد که ما برای تبرک و تاثیر بیشتر بر نفوس ، به بخشی از این خطبه اشاره می کنیم :

« ای مردم ! ماه خدا با برکت ، آمرزش و رحمت به سوی شما رو آورده است . این ماه نزد خدا برترین ماههاست . روزهای آن برتر از روزهای دیگر و شبهای آن بهترین شبها و لحظات و ساعات این ماه بهترین ساعات است . ماهی است که به میهمانی خدا دعوت شده اید و از کسانی که مورد اکرام خدا هستند، می باشید. نفسهای شما همچون تسبیح خدا ، خوابتان چون عبادت ، اعمالتان مقبول و دعایتان مستجاب است . بنابراین با نیتهای خالص و دلهای پاک از خداوند بخواهید تا شما را در روزه داشتن و تلاوت قرآن در این ماه توفیق دهد. چرا که بدبخت کسی ایت که از آمرزش الهی در این اه بزرگ محروم گردد. باگرسنگی و تشنگی خویش در این ماه به یاد گرسنگی و تشنگی رستاخیز باشید ، بر فقرا و بینوایان بخشش کنید ، پیران خویش را گرامی دارید . به خردسالان رحمت آورید و پیوند خویشاوندی را محکم سازید.

زبانهایتان را از گناه بازدارید ، چشمان خویش را از آنچه نگاه کردنش حلال نیست بپوشانید. گوشهای خویش را از آنچه شنیدنش حرام است ، بازدارید ، بر یتیمان مردم شفقت و محبت کنید تا با یتیمان شما چنین کنند ... از گناهانتان بسوی خدا توبه کنید ، هنگام نماز دستهایتان را برای دعا به سوی خدا بلند کنید ، مسلما وقت نماز بهترین ساعات است که خداوند با رحمت به بندگانش نگاه می کند . وقتی می خوانندش ، آنها را اجابت می کند... ای مردم جانهایتان مرهون اعمالتان است، پس آن را به وسیله استغفار آزاد کنید و پشتهایتان با گناه سنگین شده است ، پس آن را با طول سجود خود سبک کنید .

بدانید که خداوند به عزتش قسم یاد کرده که نمازگزاران و سجده  کنندگان را عذاب ندهد . روز رستاخیزی که مردم نزد پروردگار جهانیان قیام می کنند، هرگز به آنان آتش را نشان نمی دهد...

هر کس جلوی شر را بگیرد، روز قیامت خداوند غضبش را از او می پوشاند و کسی که یتیمی را اکرام کند ، خداوند روز قیامت او را گرامی دارد و کسی که رحمتش را در  آن به دیگران برساند، خداوند روز قیامت رحمتش را به او می رساند و کسی که رحمتش را در این ماه قطع کند ، خدا نیز رحمتش را در روز قیامت از او قطع کند.... و کسی که یک آیه از آیات قرآن را تلاوت کند ، مانند اینست که اجر ختم قرآن را در غیر ماه رمضان برده باشد...

ای مردم در این ماه درهای بهشت بازست، پس از پروردگارتان بخواهید که آن را به روی شما نبندد و درهای دوزخ بسته است پس از پروردگارتان بخواهید که آن را به روی شما باز نکند. شیاطین در این ماه در غل و زنجیرند، از پروردگارتان بخواهید که آنان را بر شما مسلط نکند. علی (ع) فرمود: برخاستم و عرض کردم : ای فرستاده خدا برترین اعمال در این ماه چیست ؟ فرمود : این ابوالحسن ! بهترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات الهی است .»

تاریخچه روزه:

تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال 6 ه.ق می‌رسد، زمانی که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل می‌باشد، تا آنجا که در حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم یکی از ستون‌های محکمی که اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌داری در ماه رمضان می‌شمردند. و در جایی دیگر یکی از سه ساحت بهره‌برداری از اسلام را روزه می‌دانند.

روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمی‌باشد، در قرآن کریم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق این آیه روشن می‌شود که روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته. خداوند برای شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذکر نمونه‌ای از آن در قرآن می‌پردازد، قرآن کریم به جریان تولد حضرت عیسی اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم می‌فرماید: « .... اگر کسی از آدمیان را دیدی، بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ام.» البته روزه ایشان مستحبی بود که به واسطه نذر واجب می‌گشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصی است که خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش می‌نمایند.

تعریف روزه:

روزه از جمله اعمال عبادی است که خداوند به آن امر فرموده است که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و ... در برخی موارد، حتی صحبت کردن دست می‌کشد.

روزه در گام اول عبارت است از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری که در توضیح المسائل‌ها بیان شده.

در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر می‌گیرد که در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌ای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا کند.

هدف نهایی روزه، رسیدن به این مرحله است که آن روزه قلب از هموم دنیوی و افکار پست و نگهداری او از ماسوی الله می‌باشد.

علی علیه‌السلام می‌فرماید: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شکم است.»

شرایط روزه:

همانطور که بیان گردید، روزه دست کشیدن و خودداری از خوردن و آشامیدن است البته، آسان‌ترین چیزی که خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همین امر می‌باشد.

این حداقل کار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان می‌گذارد، در حدیثی از معصوم علیه‌السلام آمده: «با گرسنگی، مجاری شیطان را تنگ نمایید، که او مانند خون در بدن انسان جاری است.» در همین راستا، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم می‌فرماید: « کسی که شکم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشه‌اش تربیت می‌شود.» ایشان همچنین می‌فرمایند: «با تشنگی و گرسنگی با نفس‌هایتان مبارزه کنید، همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنی‌تر از گرسنگی و تشنگی نزد خدا نیست.» ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگی بکشید و بر بدن‌هایتان سخت بگیرید، شاید دل‌هایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و در خداوند متعال تکفر بیشتری نموده باشد.»

خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن برای بشر مقرر نموده است. احکامی هم برای روزه قرار داده تا اشخاصی نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضای روزه و یا اطعام به مساکین جبران نمایند.

با همه اوصافی که به عمل آمده، روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شکمت نیز روزه بگیرند. دست و پایت را نگه دار و بسیار سکوت کن مگر از خیر. با نوکرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوکر خودداری کن و وقار روزه را داشته باش. روزی که روزه هستی با روزی که روزه نیستی باید باهم فرق داشته باشند.»

آنچه از احادیث برمی‌آید این است که روزه آدابی دارد که در تحمل گرسنگی محدود نمی‌شود و خداوند اهداف بلندی را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسیار روزه‌دارانی که سودشان از روزه، تنها گرسنگی و تشنگی است.»

همه آداب و اعمالی که در ماه مبارک رمضان مورد توجه می‌باشد فلسفه‌ای دارد. تا آنجا که یکی از سخنرانی‌های پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آْله و سلم به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارک رمضان اختصاص یافته است. در بخشی از این سخنان چنین آمده: « ... با تشنگی و گرسنگی خود در آن، گرسنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام کنید، کوچکترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبان‌های خود را حفظ کرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوش‌های خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید. با یتیمان مردم مهربانی کنید تا با یتیمان شما مهربانی شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه کنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند کنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه کرده و هنگامی که از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را می‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیک می‌گوید و اگر دعا کنند، دعایشان را مستجاب می‌کند.

از دیگر اعمالی که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم به آن اشاره نمودند شامل موارد زیر می‌باشد:

استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطاری دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تکریم ایتام، خواندن نمازهای مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستای اعمال مذکور کارهایی هم وجود دارد که روزه‌دار را از انجام آن نهی می‌نمایند. کارهایی که هم روزه و هم وضو را باطل می‌سازد، شامل: دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا و دروغ.

پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپری است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه که روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نکند.

از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزه‌داری است. در این راستا، حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم زینت‌بخش می‌باشد، ایشان فرمودند: «کسی که روزه گرفت، آن روز، نادانی و سبک سری نورزد و اگر کسی در مورد او نادانی کرد، نه به او ناسزا گوید و نه بدرفتار کند، بلکه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتی باز نخواهم کرد.»

از جمله شرایط روزه «سکوت» می‌باشد. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: «سکوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سکوت، تذکر می‌باشد. که حکمت را به ارمغان می‌آورد.

در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سکوت در روزه پرداخته . در این سوره به حضرت مریم وحی می‌شود: بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ام، پس امروز با بشری سخن نمی‌گویم. در این راستا حدیثی از امام صادق علیه‌السلام مقوم بحث است. ایشان روزه‌دار را حتی از مجادله و سوگند راست منع می‌نماید.

همه شرایطی که در مورد روزه ذکر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارک رمضان است که ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ کس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترک نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید، واقع شدن آن در ماه مبارک رمضان است، ماهی که قرآن در آن نازل شده و پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.

پس از همه آنچه ذکر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: « موقعی که روزه می‌گیری، خود را به آخرت، نزدیک ببین و با خضوع و خشوع و شکستگی و خواری‌اش، مانند بنده‌ای که از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ها و منکرها پاک کن و از هرچه غیرخداست. بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه که شایسته است از خداوندی که بر همه غالب است بترس. در روزهایی که روزه می‌گیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی که از تو خواسته ، آزاد گردان .... »

نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شکرگزاری از او بخاطر اینکه ما را هدایت نموده، کسانی که به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی می‌رسند. ماه مبارک رمضان، بهترین فرصت برای کسب آمرزش خداوند است. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمود: «هرکس ماه مبارک را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»

آثار روزه:

روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی می‌دهد.

البته، این همه اهداف آن نمی‌باشد، هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ «نتیجه روزه کم خوری و کم گویی است که حکمت را به ارمغان می‌آورد. حکمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد. وقتی بنده‌ای به یقین برسد، باکی ندارد که چگونه روزگار را سپری کند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.

هرکس طبق خشنودی من رفتار کند، سه خصلت به او می‌دهم: شکری که نادانی همراه آن نباشد، یادی که فراموشی نداشته باشد و دوستی‌ای که دوستی مرا به دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی که او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم می‌گشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمی‌دارم؛ در تاریکی شب و روشنایی روز با او مناجات می‌کنم... »

در پایان انسانی که به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل می‌شود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمی‌دهد که این مقام دوستان خداوند است.

کاربرد روزه در قوانین اجتماعی:

روزه وسیله‌ای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای بهبود عمیق روابط اجتماعی دایر نموده، در قرآن به کاربرد روزه درد و مورد قصاص و کفاره می‌پردازد.

الف- قصاص: از جمله کاربردهای مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص می‌باشد. خداوند می‌فرماید: «... در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، کسی که مال برای دیه ندارد، دو ماه پیاپی ، روزه بگیرد که بخشایشی است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصی بی‌بضاعت که توانایی پرداخت دیه را ندارد واجب می‌شود.

ب- کفاره: از دیگر کاربردهای روزه در فقه اسلامی در مقوله کفاره می‌باشد، کفاره به معنای پوشاندن و عبارت است از عملی که به گونه‌ای، زشتی معصیتی را بپوشاند. کفاره چیزی است که گناه را بپوشاند.

ج- قسم: خدا قسم‌هایی را که منجر به بستن پیمان می‌شود، مواخذه نموده و کفاره ای برای آن تعیین می‌نماید. در مورد کسی هم که استطاعت مالی ندارد، سه روز روزه را در نظر می‌گیرد. تا با این کار، عمل به سوگندها را محکم نماید.

مورد دیگری که قرآن از روزه به عنوان کفاره، اشاره می‌نماید آیه 59 مائده می‌باشد برای کسی که در حال احرام شکار کند، در حالی که استطاعت ندارد. «به جای اطعام هر مسکین، یک روز، روزه بگیرد تا کیفر نافرمانی را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا می‌نماید.