بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین  و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

خدای تعالی را سپاسگزاریم که بار دیگر ما را در آستانه درک شرف « ماه مبارک رمضان» قرار داد تا در پناه این ایّام شریف، بار سنگین گناهان خویش را در جاری رحمت واسعه او، به مدد صلوة و صیام و در زلال استغفار فروشوییم.

 امام صادق علیه السّلام به واسطه پدرانشان، علیهم السّلام، از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل فرمودند: عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِکَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَیُدْفَعُ عَنْکُمْ بِهِ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَتُمْحَى بِهِ ذُنُوبُکُمْ: بر شما باد در ماه رمضان به کثرت استغفار و دعا که با دعا، بلا از شما دفع می شود و با استغفار، گناهانتان محو می گردد.[الأمالی للصدوق‏]

امّا جسم که در مسیر طاعت و عبادت، مَرکب روح است، باید به سلامت باشد تا هم حظّ خویش را از این پرهیز یک ماهه، بر گیرد و سلامتی اش افزون شود؛ و هم، یاریگر روح باشد در قیام به وظایف شرعی.

در واقع، روزه تمرینی است برای «نه» گفتن به خواهش های نامطلوب نفسانی و این نه گفتن هم باید در برابر خواهش های روحی نازیبا باشد(گناهان چشم و گوش و فکر و ...) و هم در برابر درخواست های جسمانی غلط(پرخوری، پرنوشی، پرخوابی و ...). به عبارت ساده تر، ماه صیام، دوره پرهیز و رژیم است، پرهیز روحی و جسمی....

اما متاسّفانه در عمل برای خیلی از ما اتفاقات دیگری می افتد؛ گذشته از این که به لحاظ روحی در این ماه پیشرفت می کنیم یا پسرفت، در بعد جسمانی، در طول ماه مبارک، بیشتر می خوریم، بیشتر می نوشیم، بیشتر می خوابیم و .... به نظر می رسد که نکته های بدیهی در مورد ضرورت تقوای جسمی و روحی در ماه مبارک، نیاز به تذکّر مکرّر دارند تا برای ما تبدیل به رفتاری دائمی شوند. گفتار حاضر، که بـه زبـانی سـاده و از منظر « طبّ اسلامی و طبّ سنّتی ایران» به رشته تحریر درآمده است، با این هدف و برای پاسخگویی به سؤالات عمده ای که در مورد مسائل بهداشتی و تغذیه ای  ماه مبارک، به ذهن روزه داران گرامی خطور می کند تهیه شده است.

مزاج روزه داری

روزه باعث غلبه گرما و خشکی در بدن می شود و در واقع خلط صفرا را افزون می کند. این حرارت ایجاد شده، به تدریج در تمام عروق و منافذ بدن رسوب کرده اخلاط غلیظ و فاسد را سوزانده دفع می کند. روزه داری اگر با شرایط آن همراه باشد، بدن را پاکیزه و سبک می کند و حتی اثری عمیق تر از انواع درمان های پاک کننده مانند حجامت و فصد و خوردن مسهلات و ... دارد. گرمای ایجاد شده توسط روزه به قدری زیاد است که آب دهان روزه دار می تواند یک مار را از پای درآورد. بنابراین، روزه داری می تواند پیشگیری کننده و درمان کننده هر بیماری باشد.

آیا گرفتن روزه های مستحبی فایده ای برای تحمل بهتر روزه ماه مبارک رمضان دارد؟

پاسخ این سؤال مثبت است. امّا تعداد روزهای آن بستگی به وضعیت جسمانی شخص دارد به این معنا که اگر شرایط بدنی او اقتضا می کند می تواند از ده روز قبل از ماه مبارک روزه داری را شروع کند تا هنگام حلول هلال این ماه شریف، روزه داری برایش امری عادی شده باشد. دیگران، به تناسب وضعیت جسمانی می توانند روزهای کمتری را روزه مستحبی بگیرند. اگر گرفتن روزه مستحبی برایتان ممکن نیست می توانید کم کم وعده ناهار را کم و کمتر کنید تا برای روزه داری آماده شوید.

نکته ای که نباید فراموش کنید آن است که در گرفتن روزه های مستحبی نباید احساساتی عمل کرد بلکه میزان روزه مستحبی قبل از ماه مبارک رمضان، باید به اندازه ای باشد که در اواخر ماه مبارک، روزه دار از روزه گرفتن خسته نشود؛ روزه داری که از روزه گرفتن خسته می شود و خواسته و ناخواسته آرزو دارد که ماه مبارک هرچه زودتر به پایان برسد؛ توفیق چندانی در درک فیوضات معنوی این ماه و به ویژه رحمت نازله در دهه آخر ماه نخواهد داشت.

چه کنم که روزه برایم قابل تحمّل باشد و ضعف و گرسنگی بر من غلبه نکند؟

یکی از فلسفه های روزه داری، همدردی با بینوایان و نیز یاد نمودن از گرسنگی و تشنگی روز قیامت می باشد. بنابراین، حدّ میانه ای از تشنگی و گرسنگی را تحمّل نموده در پی آن نباشید که اصلا گرسنه یا تشنه نشوید.

این دهان بستی دهانی باز شد

تا خورنده‌ی لقمه های راز شد

لب فرو بند از طعام و از شراب

سوی خوان آسمانی کن شتاب

گر تو این انبان ز نان خالی کنی

پر ز گوهرهای اجلالی کنی

طفل جان از شیر شیطان باز کن

بعد از آنش با ملک انباز کن

چند خوردی چرب و شیرین از طعام

امتحان کن چند روزی در صیام

چند شبها خواب را گشتی اسیر

یک شبی بیدار شو دولت بگیر(مثنوی معنوی- دفتر اوّل)

ولی ضعف بیش از حد که طاقت انسان را طاق، و او را از روزه داری بیزار نماید؛ مطلوب نیست. برای رفع این مشکل به این نکات توجّه کنید:  

1- مهمترین دلیل احساس گرسنگی بیش از حد در طول روز، پرخوری سحر است، در واقع، ما از ترس گرسنگی، پرخوری می کنیم و این مسأله باعث ترشّح بیش از حدّ هورمون های کاهش دهنده قند خون و احساس ضعف و گرسنگی می شود بنابراین به هنگام صرف سحری، رعایت اعتدال را بنمایید.

2- استفاده از خوراکی هایی مانند عسل، آب عسل، انواع مغزها، جوانه ها، برگه ها، خشکبار خام، زیتون، خرما و ...، به ویژه در وعده سحر، به کاهش ضعف و گرسنگی طول روز کمک می کند. اگر روزه دار عادت کند که در وعده سحر، خوردن غذای پخته را ترک کند و به مصرف این خوراکی ها بسنده کند؛ می تواند مطمئن باشد که ماه مبارک آسانی را در پیش رو خواهد داشت. البته می دانم که ممکن است به این راحتی ها به این توصیه اطمینان نکنید؛ خود من هم وقتی برای اوّلین بار در توصیه های مهندس خدادادی این موارد را مطالعه کردم می ترسیدم که به این کار اقدام کنم اما وقتی شروع به این کار کردم دیدم که راحت ترین روزه های این سالها را گرفتم. بنابراین به شما هم توصیه می کنم که برای چند روز هم که شده این توصیه را تجربه کنید.

در این میان، آب عسل جایگاه ویژه ای دارد. مقدار دلخواهی عسل را در آب حل کنید(حدّاقل یک قاشق غذاخوری در یک لیوان آب). سپس مقداری آب لیموترش تازه(و نه آبلیمو) به آن اضافه کنید و پس از خنک شدن آن در یخچال( و نه خنک کردن آن با یخ) این نوشیدنی بسیار گوارا و لذیذ را به آرامی و جرعه جرعه میل نمایید. آب لیموترش تازه علاوه بر ایجاد طعمی بسیار دلنشین، دارای خواصّ دارویی فراوانی بوده ضمن جلوگیری از ترش شدن محلول آب عسل، با ایجاد تعادل نسبی در طبع نوشیدنی، باعث می شود که تقریبا تمامی افراد با هر مزاجی قادر به استفاده از این نوشیدنی باشند.

توصیه ما به تمام روزه داران محترم آن است که بین افطار تا سحر دو سه لیوان از این شربت گوارا را نوش جان کنند؛ به ویژه افراد کم خون یا کسانی که سابقه ضعف و افت فشار با گرسنگی را دارند نباید از خوردن آب عسل غافل شوند. علیرغم این که مزاج عسل گرم و خشک است، امّا با توجّه به اثر قوی این نوشیدنی بر فعّال کردن کبد؛ مصرف آن، عملا تشنگی را نیز کاهش می دهد. به افراد گرم مزاج توصیه می کنیم که این شربت را به صورت کاملا خنک و تگری! میل کنند.

نکته: در روایات ما به مصرف شیرینی در وعده سحر تاکید شده است. علاوه بر عسل، از مصرف سایر شیرینی های طبیعی هم غافل نشوید

3- غذا را خوب بجوید تا هم زودتر سیر شوید و هم، هضم و جذب آن کاملتر انجام شود.

4- در صورت امکان از خواب قیلوله غافل نشوید. خواب قیلوله، همان خواب کوتاه و سبک قبل از اذان ظهر است. این خواب کمک زیادی به کم کردن گرسنگی و ضعف روزه دار می کند.

5- گذشته از خواب قیلوله، بر خلاف تصوّر عامّه، زیـاد خـوابیدن پـس از اذان صبح یا در طول روز، نه تنها کمکی به کم شدن ضعف روزه دار نخواهد کرد بلکه آن را تشدید خواهد نمود. اگرچه این خواب، با افزایش رطوبت بدن، در کاهش تشنگی روزه دار، موثر است.

6- در خوردن افطار، افراط نکنید تا به هنگام سحر، اشتهای کافی داشته باشید.

7- یکی از عادات غلط ما، خوردن شام پس از صرف افطاری است که به علّت سنگینی معده و عدم هضم غذا، اشتهای خوردن سحری را کاهش می دهد. بنابراین، خوردن افطار را به یک وعده محدود کنید.

8- بهترین گوشت برای مصرف معمول، گوشت گوسفند است. اگر تشنگی طول روز آزارتان نمی دهد؛ خوردن گوشت های چربی دار به کاهش ضعف شما کمک خـوبـی می کنند. اگـر مـعده و کـبد سالمی دارید و اهل زیاده روی و پرخوری هم نیستید، مصرف گاهگاهی آبگوشت، کله پاچه و سیراب شیردان هم می توانند گزینه های مناسبی باشند. افراد سردمزاج می توانند گوشت شتر را نیز در برنامه غـذایی خود بگنجانند.

اگر ازکسانی هستیدکه در این ماه شریف از خواب خود خیلی کم می کنید؛ بهتر است به مصرف گوشت توجّه بیشتری داشته باشید.

فـرامـوش نـکنیدکـه مصرف گوشت های سردمزاج مانند مرغ های پرورشی، ماهی و گاو، عملا ضعف بدنی روزه دار را افزایش می دهند.

9- مصرف برنج یکی از شایعترین دلایل ایجاد ضعف در روزه داران است. لذا سعی کنید شکم خود را با برنج پر نکنید و اگر برایتان امکان دارد برنج را همراه سبوس آن مصرف کنید.

10- یکی از علل مهم احساس ضعف در روزه داران بر هم خوردن تعادل یونی بدن است که این امر به ویژه با مصرف نمک های تصفیه شده بیشتر می شود. استفاده از نمک های کامل مثل نمک معدنی و در درجه بعد، نمک دریا می تواند به برطرف شدن مشکل کمک زیادی کند. مصرف چای هم از جمله چیزهایی است که تعادل یونی بدن روزه دار را به هم می زند. البته اگر به چای خوردن اعتیاد دارید، ماه مبارک زمان مناسبی برای ترک این اعتیاد نیست.

11- وجود فیبر در غذا باعث می شود که روند هضم و آزاد شدن انرژی مواد غذایی به تدریج انجام شود و این مسأله به کنترل ضعف روزه دار کمک شایانی می کند. علاوه بر مواد غذایی حاوی فیبر، پیشنهاد می کنیم که از نان های سبوس دار (نان سنگک و بربری) به ویژه در وعده سحر استفاده کنید. اگر این کار برایتان مقدور نیست، مقداری سبوس گندم تهیه کنید(راحت ترین کار، خرید سبوس از نانوایی های بربری است.) هر شب یک قاشق غذاخوری از آن را در یک لیوان آب خیسانده در وعده سحر میل کنید. راحت تر این است که سبوس را به آب غذاهای آبکی مانند آبگوشت، آش، خورش ها و ... اضافه کنید.

12- مصرف دوغ و ماست ضعف طول روز را افزایش می دهند. مصرف آنها را به حدّاقل برسانید.

13- روغن نباتی جامد و مایع، هر دو می توانند ضعف روزه دار را افزایش دهند. استفاده از روغن زیتون(اولویت اوّل)، روغن حیوانی، روغن دنبه، کره محلّی و روغن کنجد را به شما توصیه می کنیم.

14- حمام سنگین در طول روز باعث ضعف است. استحمام سبک چنان که در ادامه می آید برای رفع تشنگی مفید است اما حمام های سنگین را در فاصله بین افطار تا سحر بروید.

15- خون گیری در ماه مبارک(خون دادن، حجامت، فصد، زالواندازی، قمه زنی و ...) باعث ازدیاد ضعف است. حتی المقدور این کار را نکنید و در صورت ضرورت، حدود 3 ساعت بعد از افطار اقدام کنید.

برای کاهش تشنگی، چه راه هایی وجود دارد؟

روزه داری و گرسنگی باعث افزایش صفرا در بدن می شوند و افزایش صفرا پیامدهایی مانند عطش (کوتاه مدّت) ولاغر شدن(میان مدّت و بلند مدّت) را درپی دارد. بدیهی است کسانی که بدن کم آب تری دارند(افراد لاغر و به ویژه لاغرهای گرم مزاج) نسبت به این مشکلات حسّاسترند و به همین جهت باید مراقبت بیشتری داشته باشند. راهکارهای زیر جهت کاهش عطش روزه داری بسیار مفیدند:

1- پرخوری در سحر یکی از عوامل تشنگی در طول روز است. پس کم بخورید تا تشنه نشوید.

2- یکی از بهترین روش ها برای کم کردن تشنگی، استفاده از خوراکی هایی است که طبع خنک یا سردی دارند و به اصطلاح، ضدّ صفرا بوده حرارت کبد را فرو می نشانند. شاید از بهترین آنها، شربت خاکشی است که از قدیم هم، در این ماه مبارک، مورد اقبال ایرانی ها بوده است. اضافه نمودن چند قطره آب لیمو ترش تازه یا آبلیمو، تأثیر شربت خاکشی را افزایش می دهد.

کسانی که طبع بسیار گرمی دارند؛ می توانند به هنگام سحر، کمی آبغوره یا سرکه را با آب مخلوط نموده و میل کنند.( به ویژه پس از خوردن غذاهای چرب.)

یک روش مناسب دیگر این است که عرق کاسنی و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کنید و در یخچال گذاشته در فاصله افطار تا سحر به جای آب خوردن مصرف کنید. این کار، تشنگی طول روز را بسیار کم می کند.

کسانی که در طول روز بدنشان داغ شده دچار عطش شدید می شوند می توانند هر شب یک قاشق مربّاخوری پودر تخم گشنیز را در یک استکان آبغوره بی نمک ریخته آن را در یخچال گذاشته و سحر آن را صاف و آبغوره را کم کم میل کنند.

3- مصرف زیاد گوشت قرمز هم می تواند باعث افزایش صفرا و تشنگی شود. البته افرادی که سابقه کم خونی، ضعف و یا افت فشارهای مکرّر را دارند از این قاعده مستثناء هستند.

4- پرهیز از غذاهای سرخ کردنی و غذاهای بسیار چرب، شور، شیرین، تند و پرادویه هم فراموش نشود. هلیم، کله پاچه و ماهی ازجمله غذاهایی هستند که تشنگی را زیاد می کنند. مصرف ادویه، فلفل و سیر را در غذاهای این ماه و به ویژه سحر کاهش دهید. چای، قهوه و کاکائو هم به دلیل خاصیت ادرارآوری خود می توانند تشنگی را بیفزایند.

5- اگر روزه دار خود را عادت دهد که حدّاقل در وعده سحر از غذاهای خام(آب عسل، مغزهای خام، میوه ها، خرما، زیتون، خشکبار، جوانه ها و ...) استفاده کند بسیاری از مشکلات او مرتفع خواهند شد.

6- مصرف آب یخ اگرچه در ابتدا و در ظاهر تشنگی را فرو می نشاند اما در نهایت باعث تشدید تشنگی می شود.

7- از خوابیدن بلافاصله بعد از سحری، به خصوص اگر غذاهای با طبع گرم مصرف کرده باشید بپرهیزید.

8- دوش گرفتن در طول روز باعث کاهش حرارت بدن می شود ولی دقت کنید که برای این کار از آب ولرم استفاده کنید چراکه آب سرد باعث تنگ شدن منافذ پوستی و احتباس گرما در بدن می شود و این باعث می شود که عملا بدن داغتر شود. به کسانی که به هر دلیل دچار تشنگی شدید در این ماه می شوند توصیه می کنیم که بعد از نماز ظهر و عصر دوش گرفته و ساعتی را در مکانی خنک استراحت کنند؛ پس از برخاستن از خواب، خواهند دید که چندان اثری از آن تشنگی باقی نمی ماند؛ اگرچه این کار ممکن است ضعف ناشی از گرسنگی را افزایش دهد.

9- استفاده از میوه های آبدار و خنک مثل هندوانه و خیار و غذاهای لعاب دار مانند کدو، شیر و فرنی و سبزی هایی مثل کاهو و خرفه هم به کاهش تشنگی کمک می کند.