چای، گیاهی است که در خیلی از کشورها رشد می‌کند اما بر اساس شواهد، به نظر می‌رسد کشور چین، زادگاه اصلی این گیاه خوش‌عطر و طعم است. البته بوته چای از کشور هندوستان به ایران وارد و در شهرهای شمالی کشور کشت شده است. چای به آب و هوای معتدل و پربارانی برای رشد نیاز دارد. به همین دلیل هم بیشتر مزارع چای ایران در شهرهای شمالی کشور هستند.
با این مقدمه، می‌خواهیم به چند پرسش درباره روند تولید چای سیاه و یکی از پرطرفدارترین مشتقات آن، یعنی چای عطری پاسخ دهیم. گفت‌وگوی زیر با دکتر محمدحسین عزیزی، متخصص صنایع غذایی و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس دراین‌باره است.

برگ‌های چای برداشت‌شده در فصل بهار بهترند یا برگ‌های پاییزه؟
برگ‌های چای، معمولاً در دو نوبت بهار و پاییز چیده می‌شوند. هرچه برگ‌های چیده‌شده، تازه‌تر، جوان‌تر، کوچک‌تر و در قسمت‌های بالایی بوته چای قرار داشته باشند، کیفیت بیشتری هم دارند. به طور کلی،‌ لطافت برگ‌هایی که در بهار جمع می‌شوند، از برگ‌های پاییزه بیشتر است و عطر و طعم بهتری دارند.

مرحله بعد از چیدن برگ چای، برای تولید چای خشک چیست؟
برگ‌های چیده‌شده را به کارخانه‌های تولید چای یا همان کارخانه‌های چای خشک‌کنی، می‌دهند. برگ‌های تازه چای، ابتدا در سالن‌ها و داخل قفسه‌هایی نگهداری می‌شوند تا رطوبت آن‌ها تاحدی تعدیل شود. در اصطلاح به این کار «پلاساندن» می‌گویند. حرارت این سالن‌ها که آفتابگیر هم نیستند، باید حدود 22 درجه سانتی‌گراد باشد تا برگ‌ها در این شرایط، حالت شل و قابل‌انعطافی پیدا کنند. در مرحله بعد، این برگ‌ها را از بین دستگاهی رد می‌کنند تا فشاری مکانیکی به آن‌ها وارد شود و سلول‌های برگ‌ها پاره و شیره سلولی از آن‌ها خارج شود. به این مرحله،‌ مرحله «شکستن برگ‌ها» می‌گویند. در نهایت هم دوباره برگ‌ها را در سالن‌های طبقه‌بندی شده‌ای پهن می‌کنند که از نظر شرایط حرارتی، مانند سالن اول است. این مرحله از تولید چای «تخمیر» نام دارد که در آن، میکروارگانیسم‌های موجود در محیط و آنزیم‌های موجود در برگ‌ها،‌ باعث تخمیر ترکیب‌های موجود در برگ چای می‌شوند.

مدت تخمیر مهم است؟
بله. هرچه زمان باقی ماندن چای در مرحله تخمیر بیشتر باشد، چای نهایی رنگ سیاه‌تری هنگام دم کردن خواهد داشت. تنها تفاوت چای سبز و سیاه در گذر از این مرحله است؛ یعنی چای سبز، برخلاف چای سیاه، مرحله تخمیر را ندارد و بعد از مرحله شکستن برگ‌ها،‌ بلافاصله برای خشک کردن فرستاده می‌شود در صورتی که چای سیاه،‌ بعد از گذر از مرحله تخمیر، خشک می‌شود.

این روند تولید که قابل‌کنترل است. پس چرا چای‌های ایرانی، نسبت به چای‌های خارجی، مثل چای‌های هندی کیفیت خوبی ندارند؟
به نظر می‌رسد مشکل نوع بوته‌های چای موجود در ایران است. از آنجا که طی سال‌های متمادی، استقبال خوبی از چای‌های ایرانی نشد و حجم زیادی از این چای‌ها در انبارها باقی ماند چای‌داران هم تمایلی به اصلاح ژنتیکی و کار روی بوته‌های چای پیدا نکردند. ضمن اینکه بی‌دقتی در جمع‌آوری برگ‌های لطیف‌تر و کوچک‌تر هم عاملی برای افت کیفیت چای خشک محسوب می‌شود. از طرف دیگر، شاید دقت کارخانه‌های چای‌خشک‌کنی ما هم طی مراحل مختلف تولید چای، به اندازه کافی نیست. تمام این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا کیفیت چای ایرانی از چای خارجی کمی پایین‌تر و اقبال عمومی از آن کمتر باشد. البته نمی‌توان از تفاوت شرایط آب‌وهوایی و گرم‌تر بودن زادگاه‌های اصلی کشت چای مانند هند و سریلانکا هم نسبت به شمال ایران غافل بود.
البته این روزها کارخانه‌های تولید چای در ایران برای بهبود کیفیت محصولات خود تلاش می‌کنند و برخی محصولات داخلی، قابل رقابت با انواع خارجی‌شان است.

درباره فرایند معطر کردن چای‌های سیاه هم برایمان می‌گویید؟
برخی گمان می‌کنند چای عطری، نوع متفاوتی از چای است که برگ‌های آن، عطر بیشتری دارند اما این‌طور نیست. چای سیاه بعد از گذر از مرحله نهایی و خشک شدن، به چند دسته درشت، ریز و خاکه درجه‌بندی می‌شود. چای‌های خشک و درشت، معمولاً قیمت و کیفیت بیشتری دارند. خاکه چای هم بیشتر در تولید چای‌های کیسه‌ای به کار می‌رود. تمام چای‌های خشک، چه درشت و چه ریز، قابلیت معطر شدن با افزودن اسانس و طعم‌های مختلف شکلاتی و میوه‌ای دارند. حتی می‌توان به چای‌های خشک، کمی رنگ مجاز خوراکی هم اضافه کرد. کاری که معمولاً برای خاکه‌های چای موجود در چای‌های کیسه‌ای انجام می‌شود. متأسفانه، بیشتر چای‌های عطری با اسانس‌های شیمیایی معطر می‌شوند.

آیا می‌توان چای‌های عطری را خالص دم کرد یا این کار توصیه نمی‌شود؟
معمولاً بیشتر چای‌های عطری با اسانس‌های شیمیایی و البته مجاز معطر می‌شوند. هرچند که این اسانس‌ها مجاز هستند اما مصرف بیش از اندازه آن‌ها می‌تواند باعث بروز مشکلاتی مانند ابتلا به بیماری‌های گوارشی شود بنابراین بهتر است به مصرف مداوم چای‌های معطر عادت نکنیم. ضمن اینکه نوشیدن این نوع چای‌ها برای افراد آسیب‌پذیر مانند سالمندان، کودکان و خانم‌های باردار هم به دلیل اسانس‌ها و افزودنی‌هایی که دارند، مناسب نیست.

مخلوط کردن چای‌های عطری و ساده هم توصیه نمی‌شود؟
نه، زمانی که شما چای طبیعی را با چای معطر مخلوط می‌کنید، یعنی در تمام وعده‌هایی که چای می‌نوشید، مقداری چای عطری با تمام ترکیب‌هایی که دارد، مصرف می‌کنید. این در حالی است که تا حد امکان، نباید چای‌های معطر مصرف کرد. بهتر است مصرف چای‌های عطری را به شکل خالص یا مخلوط در برنامه غذایی خود محدود کنید تا بتوانید از تمام خواص موجود در برگ‌های چای ساده، بدون دغدغه بهره ببرید.